تجزیه یا جنگ بلندمدت | سودان به کدام سو می‎‌‌رود؟

تبیین:

پس از دو سال و نیم جنگ داخلی، سقوط الفاشر، پایتخت منطقه دارفور شمالی سودان که به مدت هجده ماه محاصره شده بود - نقطه عطفی در تحولات سودان است و اکنون شورشیان موسوم به نیروهای «پشتیبانی سریع» (RSF)  کنترل کامل استان دارفور سودان را دست دارند. با توجه به اینکه این گروه اکنون کنترل کامل دارفور را در دست دارد، خطر تجزیه عملی سودان به شدت افزایش یافته است. جنگ داخلی در سودان میان ارتش این کشور به رهبری ژنرال عبدالفتاح البرهان در مقابل شبه‌نظامیان  نیروهای «پشتیبانی سریع» به فرماندهی محمد حمدان دقلو معروف به حمیدتی موجودیت سودان را در خطر قرار داده است. با سقوط الفاشر به دست شورشیان پشتیبانی سریع، خشونت در منطقه دارفور تشدید شده و گزارش‌هایی از قتل‌های خانه به خانه، خشونت جنسی و گرسنگی عمدی منتشر شده است و هزاران نفر مجبور به فرار شده‌اند.

در حال حاضر سودان با بزرگترین بحران انسانی جهان روبرو است و نزدیک به 30 میلیون نفر به کمک نیاز دارند، بیش از 12 میلیون نفر آواره شده‌اند و حداقل 150 هزار نفر جان خود را از دست داده‌اند، کاروان‌های امدادرسانی متوقف شده و بیمارستان‌ها ویران شده‌اند و گرسنگی به عنوان سلاح جنگی مورد استفاده شورشیان قرار می‌گیرد. این جنگ، چه از نظر بشردوستانه و چه از نظر امنیتی، بار سنگینی بر دوش بسیاری از بازیگران منطقه‌ای از جمله کشورهای همسایه خواهد بود که با هجوم پناهندگان روبرو هستند.

در میان بازیگران خارجی تحولات سودان، امارات متحده عربی مدت‌هاست به حمایت مخفیانه از شورشیان پشتیبانی سریع (RSF) از طریق ارسال سلاح، تأمین مالی و ارائه کمک‌های لجستیکی مشغول است. بیانیه ابتکار عمل چهارجانبه که در 12 سپتامبر 2025 توسط ایالات متحده، مصر، امارات متحده عربی و عربستان سعودی ارائه شد، یک طرح صلح را ترسیم کرد، اما هر دو طرف جنگ داخلی در سودان هنوز آن را نپذیرفته و تحولات میدانی این نگرانی را ایجاد کرده که جنگ همچنان ادامه خواهد داشت.

جنگ سودان بیخ گوش همسایگان

جنگ سودان بزرگترین بحران آوارگی جهان را دامن زده و همسایگانش نیز درگیر شده‌اند. اکنون سودان با شدیدترین بحران انسانی و آوارگی در جهان روبرو است. طبق گزارش سازمان ملل متحد، 30 میلیون نفر به کمک‌های بشردوستانه نیاز دارند که این معادل بیش از نیمی از جمعیت این کشور است. همچنین بیش از 20 میلیون نفر با ناامنی غذایی روبرو هستند و قحطی در چندین منطقه سودان اعلام شده است.

جنگ باعث شده تا حداقل 12 میلیون نفر آواره شوند، از جمله 4 میلیون نفری که به کشورهای همسایه گریخته‌اند. چاد، مصر و سودان جنوبی در کنار لیبی، اتیوپی و جمهوری آفریقای مرکزی بیشترین فشار ناشی از جنگ داخلی سودان را متحمل می‌شوند و سودان جنوبی به تنهایی شاهد ورود بیش از 800 هزار نفر آواره بوده است. این آوارگی گسترده، کشورهایی را که از قبل با چالش‌هایی روبرو بوده‌اند، تحت فشار قرار داده است. منابع محدود، زیرساخت‌های ضعیف، مشکلات اقتصادی و چالش‌های بهداشتی در مناطق مرزی چاد و سودان جنوبی هم بر پناهندگان و هم ساکنان محلی فشار وارد کرده است و این فشار انسانی به پیامدهای گسترده اقتصادی و سیاسی در کشورهای همسایه منجر خواهد شد.

این را نیز باید در نظر داشت که جنگ داخلی در سودان، کشور چاد را که با هجوم بیش از یک میلیون آواره به استان‌های شرقیِ خود از قبل با بحران مواجه شده بود، ضعیف‌تر خواهد کرد. افزایش قیمت‌ها، افزایش جرم و جنایت با گسترش باندها و شبه‌نظامیان شخصی و تشدید تنش‌های قومی، خطر درگیری‌های فرقه‌ای بین جمعیت عرب و غیرعرب در سودان و دیگر کشورهای منطقه نتیجه تنش و بحران امنیتی در سودان خواهد بود.

پیشروی حمیدتی و سایه تجزیه سودان

«لوسیا راگازی»، پژوهشگر، برنامه آفریقا در اندیشکده مطالعات امنیتی معتقد است که  الفاشر آخرین دژ نیروهای ارتش سودان در دارفور بود و سقوط آن توسط شورشیان پشتیبانی سریع، برای رهبر شورشیان یعنی حمیدتی نمادین است و ادعای حاکمیت آن‌ها بر دارفور را تثبیت خواهد کرد. به گفته این کارشناس، سقوط دارفور احتمال تجزیه‌ سودان را افزایش می‌دهد، هرچند علیرغم عقب‌نشینی تاکتیکی نیروهای ارتش سودان از الفاشر، به نظر نمی‌رسد که نه البرهان و نه حمیدتی از تجزیه عملی سودان راضی باشند، چون هر دو متقاعد شده‌اند که می‌توانند به یک پیروزی نظامی آشکار در کل سودان دست یابند.

«سارا دی سیمون»، استادیار دانشگاه تورنتو نیز با تاکید بر این که  نقشه راه صلح سودان بدون توجه به وضعیت شهروندان نمی‌تواند به جنگ داخلی پایان دهد، گفت: «نقشه راه ژنرال برهان که در ماه مارس به سازمان ملل ارائه شد، خواستار برگزاری گفتگوی سودانی-سودانی در داخل کشور است. با این حال، رهبران غیرنظامی همچنان در معرض حکم بازداشت هستند، حساب‌های بانکی آنها مسدود شده و از دریافت گذرنامه در داخل سودان محروم هستند.» به گفته این کارشناس، صلح واقعی زمان در سودان عملی خواهد شد که رهبران سیاسی و فعال صلح که اکنون از سوی ارتش با محدودیت روبرو هستند، باز بتوانند به صحنه سیاسی بازگردند. این کارشناس کانادایی تاکید دارد که بحران سودان ریشه در محدودسازی فعالان صلح و انحصار قدرت در دست نظامیان این کشور است.

تلاش امارات برای نفوذ از طریق طلای سودان

از سوی دیگر دخالت امارات در سودان وضعیت این کشور را پیچیده کرده و نشان دهنده ترکیبی از اهرم اقتصادی و جاه‌طلبی ژئوپلیتیکی امارات در سودان است. کنترل بر بخش طلای سودان هدف اصلی امارات از دخالت در سودان است، چون امارات بدنبال آن است که جایگاه خود را به عنوان یک مرکز جهانی شمش طلا حفظ می‌کند و بسیاری از معادن طلای دارفور در کنترل شورشیان مورد حمایت امارات است. همچنین از نظر استراتژیک، سودان جایگاه امارات را در کریدور دریای سرخ تثبیت می‌کند و امارات متحده عربی را قادر می‌سازد تا قدرت خود را به نمایش بگذارد و با رقبایی مانند ترکیه و ایران مقابله کند و یک نظم امنیتی منطقه‌ای را برای منافع خود در آفریقا شکل دهد. حمایت امارات از نیروهای پشتیبانی سریع از طریق خاک چاد و در انجامنا صورت می‌گیرد و حمایت امارات از شورشیان سودان از طریق خاک چاد، نخبگان حاکم در چاد را دچار تفرقه کرده است و اکنون حامیان و مخالفان دخالت امارات در چاد روبروی هم قرار گرفته‌اند.

نگرانی مصر

مصر مدت‌هاست که نگران درگیری‌های جاری در سودان است و از نیروهای مسلح ارتش سودان و ژنرال عبدالفتاح البرهان، به عنوان نماینده دولت سودان، حمایت می‌کند. در حال حاضر سقوط الفاشر به دست شورشیان پشتیبانی سریع، مصر را با یک دوراهی دشوار روبرو کرده است، زیرا شبه‌نظامیان محمد دقلو یا همان حمیدتی به عنوان فرمانده شورشیان با کنترل تمام مناطق دارفور و کردفان سودان معادلات قدرت در این کشور را تغییر داده است. در فوریه 2025 یعنی حدود یک سال پیش دقلو از تأسیس یک دولت موازی خبر داد که متعهد به ادامه مبارزه تا فروپاشی دولت حاکم در پایتخت یعنی شهر خارطوم است. این ادعای حمیدتی به معنای هدف او برای کنترل کل سودان یا حداقل، جدایی احتمالی سودان غربی و جنوب غربی از سرزمین مادر است. تحولی که تنها نگرانی‌های مصر را در مورد آسیب‌پذیری استراتژیک خود افزایش می‌دهد، بلکه یک سودان بی‌ثبات تهدیدی برای تمامیت ارضی مصر هم محسوب می‌شود. علاوه بر این، جنگ داخلی سودان یک بحران انسانی بزرگ ایجاد کرده است که منجر به آوارگی میلیون‌ها سودانی از جمله به سوی مصر شده است. این در حالی است که مصر در حال حاضر با مشکلات اقتصادی و اجتماعی داخلی خود دست و پنجه نرم می‌کند و تاب بحران سرریز شده از سودان را ندارد.

ترسیم معادلات نو در شاخ آفریقا 

«عماد حرب»، کارشناس مرکز مطالعات عربی واشنگتن دی سی هم معتقد است که تصرف شهر الفاشر توسط نیروهای پشتیبانی سریع (RSF) عملاً تجزیه سودان را رقم خواهد زد و منجر به درگیری بیشتر در شاخ آفریقا و منطقه دریای سرخ خواهد شد. وضعیت احتمالی مورد اشاره این کارشناس درباره سودان عبارتند از: (۱) درگیری داخلی قابل توجه و گسترش جنگ به دیگر کشورهای منطقه از جمله جنگ احتمالی بین اتیوپی و اریتره؛ (۲) تحکیم بیشتر موقعیت مناطق جدایی‌طلب مانند سومالی‌لند و درخواست‌های بیشتر برای خودمختاری در مناطق دیگری مانند تیگرای و جنوب یمن  (۳) آوارگی بیشتر شهروندان و غیرنظامیان از مناطق درگیر جنگ. این وضعیت در سودان و تسری این بحران به کشورهای همسایه و منطقه شاخ آفریقا باعث خواهد شد تا در عمل این منطقه نیز با دور جدیدی از تنش‌ها و درگیری‌های جدید مواجه شود.